αυτός ο μικρός συνεταιρισμός ο μέγας

πρωτοδημοσιεύτηκε στην "ύπαιθρο χώρα" στις 5/iv/2019
https://www.ypaithros.gr/apodomontas-epanasynthetontas-synetiarismo/
Αν αποσυνθέσεις τον συνεταιρισμό στο τέλος θα δεις να σου απομένουν ένα συν– μιά –εταιρία– κι’ ένας –ισμός. που σημαίνει ότι με άλλα τόσα μπορείς να τον ξαναφτιάξεις.

Η σχεδόν ιερόσυλη αυτή παράφραση του ρητού του Ελύτη, ίσως μας βοηθήσει μεθοδολογικά. Να αποδομήσουμε δηλαδή και μετά να επανασυνθέσουμε τον συνεταιρισμό ετυμολογικά και σημασιολογικά. 
Τον συνεταιρισμό. Αυτήν την τόσο κακοποιημένη μορφή συλλογικής, επιχειρηματικής, κοινωνικής, πολιτιστικής και πολιτικής δράσης.

Η σύγχιση γύρω από τον συνεταιρισμό είναι κατ’ αρχήν ονομοτολογική. Ίσως το κακό να ξεκίνησε ιστορικά, από της απαρχές του νεοελληνικού κράτους, όταν μια μυστική επαναστατική οργάνωση την ονόμασαν εταιρία (φιλική), ενώ μια συμμετοχική επιχείρηση βαφέων στα Αμπελάκια την είπαν συν-τροφία. Θα περίμενε κανείς ίσως την αντίστροφη ονοματολογία, όμως και οι δυό οργανισμοί πέτυχαν τον σκοπό τους, μάλλον επειδή οι δημιουργοί τους δεν στάθηκαν στο όνομα, αλλά στην ουσία και στην επίτευξη των στόχων για τους οποίους δημιουργήθηκαν.
Ας προσπαθήσουμε να αποδομήσουμε τον συνεταιρισμό αποσυνθέτοντας το ονομά του στα τρία συστατικά του, ξεκινώντας από το τελευταίο και πιό παρεξηγημένο: –ισμός.

–Ισμός. Η κβαντική φύση του συνεταιρισμού, να είναι δηλαδή ταυτόχρονα επιχείρηση αλλά και ιδεολογία (–ισμός), έχει δημιουργήσει συχνά μια σύγχυση, όχι πάντα θετική. Οι συνεταιρισμοί αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι της παγκόσμιας οικονομίας με ένα δισ. μέλη, και 100 εκ. εργαζόμενους. Στην ΕΕ λειτουργούν 21 χιλ. αγροτικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις, με 6 εκ. μέλη και τζίρο πάνω από 350 δισ. ευρώ. Υπάρχουν αγροτικές συνεταιριστικές βιομηχανίες και τράπεζες-κολοσσοί, όπως η Ολλανδική Rabobank, οι δε πιστωτικές κάρτες Mastercard και Visa είναι συνεταιρισμοί με μέλη τις τράπεζες που εκδίδουν τις αντίστοιχες κάρτες. Το χρηματιστήριο της Στοκχόλμης λειτουργούσε μέχρι πρόσφατα σαν συνεταιρισμός των εισηγμένων σε αυτό εταιριών. Υπάρχουν δε συνεταιρισμοί, όπως το φαινόμενο Mondragon στην χώρα των Βάσκων, που αποτελεί κάτι παραπάνω από κίνημα αφού είναι μια ολόκληρη κοινωνία με επιχειρήσεις, οικισμούς, πανεπιστήμια, κλπ. Το θεμέλιο όμως όλων αυτών είναι ο συνεταιρισμός ως επιχείρηση – συχνά χωρίς ειδικό συνεταιριστικό νομοθετικό πλαίσιο. Στην ιστορία του Ελληνικού συνεταιριστικού κινήματος έχουν καταγραφεί λαμπρά παραδείγματα, ειδικά αγροτικών συνεταιρισμών, που όμως δυστυχώς αποτελούν εξαιρέσεις. Το μεγαλύτερο κομμάτι του αγροτικού συνεταιριστικού κινήματος στην Ελλάδα, το κατασπάραξε η Σκύλα του κράτους και η Χάρυβδης του κόμματος, το λεηλάτησε η πλεονεξία των ηγετών του, το καταρράκωσε η ανικανότητα των στελεχών του και το ευτέλισε η άγνοια και αδιαφορία των μελών του. Ας αφαιρέσουμε λοιπόν κατ’ αρχήν τον –ισμό από τον συν-εταιρ-ισμό.

Συν–. Ο συν-εταιρισμός είναι μια μορφή συλλογικής δράσης με σκοπούς συνήθως οικονομικούς, αλλά όχι πάντα. Οι συστατικοί σκοποί ενός συνεταιρισμού μπορεί να είναι κοινωνικοί ή και εκπαιδευτικοί, πολιτιστικοί, ή απλά διαχειριστικοί, όπως για παράδειγμα η διαχείρηση ενός κτηρίου κατοικιών (οικοδομικοί συνεταιρισμοί), ενός βρεφονηπιακού σταθμού, ή σχολείου. Συχνά o κύριος – και πολλές φορές o αποκλειστικός – σκοπός ενός συνεταιρισμού μπορεί να είναι η συλλογική διαπραγμάτευση ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας. Μέλη του συνεταιρισμού είναι συνήθως φυσικά πρόσωπα, συχνά όμως μπορεί να είναι και επιχειρήσεις ή άλλοι συνεταιρισμοί – όπως είναι οι ομοσπονδίες συνεταιρισμών. Ειδικά στους πρωτογενείς γεωργικούς συνεταιρισμούς μέλη είναι οι γεωργοί με την ιδιότητά τους όμως ως ιδιοκτητών και εκπροσώπων των γεωργικών τους επιχειρήσεων. Το κύριο στοιχείο σε όλλες τις περιπτώσεις είναι η συλλογική δράση – το συν– μέσω της οποίας επιτυγχάνονται οικονομίες κλίμακος και διαπραγματευτική ισχύς. Όπως άλλωστε και σε μιά εταιρία. Ας βγάλουμε προς στιγμήν και το συν– από τον συν–εταιρισμό.

–Εταιρία–. Αν απογυμνώσουμε τον συν-εταιρ-ισμό από το συν– και τον –ισμό του απομένει μιά εταιρία! Η βικιπαίδεια μας ξεκαθαρίζει πως "Εταιρία είναι η οποιαδήποτε ένωση προσώπων Φυσικών ή Νομικών προς επίτευξη κάποιου κοινού σκοπού". Η συνεταιριστική επιχείρηση διαφέρει από την κεφαλαιουχική ως προς την φύση των ιδιοκτητών της, ως προς την διανομή των κερδών και ως προς την διακυβέρνηση της. Στην περίπτωση του συνεταιρισμού ιδιοκτήτες είναι οι χρήστες, οι πελάτες, οι εργαζόμενοι, κλπ. Ενώ στην κεφαλαιουχική εταιρία ιδιοκτήτες είναι οι κεφαλαιούχοι, που συνήθως αναφέρονται ως "μέτοχοι". Ως εκ τούτου, τα κέρδη της συνεταιριστικής επιχείρησης διανέμονται ανάλογα με την χρήση και όχι ανάλογα με το κεφάλαιο. Επίσης ο συνεταιρισμός διακυβερνάται δημοκρατικά από τα μέλη/ιδιοκτήτες του με την αρχή ένα μέλος – μία ψήφος, ενώ στην κεφαλαιουχική εταιρία κάθε μετοχή έχει μία ψήφο, ενώ ένας ιδιοκτήτης μπορεί να έχει παραπάνω από μία μετοχές – άρα και ψήφους. Αυτά όμως είναι θέματα που μπορούν να διευθετηθούν από το καταστατικό κάθε εταιρίας. Χρειάζεται άραγε ξεχωριστό νομοθετικό πλαίσιο για την συνεταιριστική εταιρία;

Η συνεταιριστική νομοθεσία και το αιμομικτικό τρίγωνο κράτος – κόμμα - συνεταιρισμός έχει μακρά ιστορία στην Ελλάδα. Το Σύνταγμα του 1975 υποχρεώνει το κράτος "να μεριμνά για την ανάπτυξή τους" (άρθρο 12, παρ. 4). Ο ποιό πρόσφατος περί συνεταιρισμών νόμος του 2016, είναι ο τελευταίος μετά από έναν αιώνα νομοσχεδιαστικού πληθωρισμού με δέκα νόμους και χίλιες σχεδόν τροποποιήσεις. Ο πρώτος και μακροβιότερος Ν.602/1915 ("Νόμος Ελευθερίου Βενιζέλου"), επέζησε μέχρι τον Ν.921/1979, που αντικαταστάθηκε από τον Ν.1257/1982, αυτός από τον Ν.1541/1985, τους Ν.2169/1993, Ν.2181/1994, Ν.2538/1997, μέχρι τον Ν.2810/2000, νόμο-σκούπα που καταργούσε όλες τις προηγούμενες από αυτόν διατάξεις. Αντικαταστάθηκε κι’ αυτός από τον "Νόμο Σκανδαλίδη", Ν.415/2011, που τον αντικατέστησε ο 4384/2016. Σύμφωνα δε με τις τελευταίες πληροφορίες σχεδιάζεται ένας ακόμη νόμος περί συνεταιρισμών στο κτήριο της οδού Αχαρνών.

Εκατό χρόνια συνεταιριστικής νομοθεσίας, δέκα νόμοι και χίλιες σχεδόν τροποποιήσεις: ένας νόμος κάθε δέκα χρόνια - μια τροποποίηση κάθε επτά εβδομάδες! Αυτή είναι η ιστορία της συνεταιριστικής μας νομοθεσίας που μάλλον περιέπλεξε παρά ξεκαθάρισε το πλαίσιο λειτουργίας της συνεταιριστικής επιχείρησης, και υπέταξε το συν- στον ασφυκτικό ιδεολογικό και καιροσκοπικό μανδύα του εκάστοτε –ισμού. Σε τρείς χώρες όπου δεν υφίσταται ειδική αγροτική συνεταιριστική νομοθεσία, Δανία, Ιρλανδία και Ολλανδία, λειτουργούν οι έξι από τις δέκα μεγαλύτερες αγροτικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις της ΕΕ που έχουν τζίρο πάνω από 5 δισ.. Μήπως μαζί με το συν– και τον –ισμό θα έπρεπε να βγάζαμε και τον νόμο περί του συνεταιρισμού;

Μήπως, όμως πάλι, βιαστήκαμε να απαλλαγούμε από τα συνθετικά στοιχεία του συνεταιρισμού;. Θα μας βοηθούσε εδώ να ξαναβλέπαμε το συν– μέσα στο πλάισιο την Ελληνικής γεωργίας και αγροδιατροφής. Η Ελληνική γεωργία έχει το πλεονέκτημα να είναι μικρή – αποτελεί μόνο το 2,5% της ΕΕ, έχει ποικίλη γεωγραφική και κλιματολογική σύσταση, ως εκ τούτου τεράστια βιοποικιλότητα και έχει μια μακρά και αναγνωρίσιμη ιστορία. Δεν είναι μόνο μικρή στο σύνολο αλλά και στα επι μέρους της η Ελληνική γεωργία, την αποτελούν επίσημα περίπου 700 χιλ. αγροτικές μονάδες με ένα μέσο κλήρο μέσου όρου 40 στρεμμάτων. "Αυτός ο κόσμος ο μικρός" σε μέγεθος είναι "μέγας" τον αριθμό (για να ασχημονήσουμε ακόμη μια φορά πάνω στο ποιητικό σώμα του Ελύτη). Άρα θεμελιώδες πρόβλημά του είναι η μικρή κλίμακα και ως εκ τούτου η μικρή αγοραία δυνατότητα. Η αδυναμία δηλαδή, να επιτυγχάνει κρίσιμη μάζα, μερίδιο αγοράς και άρα υψηλές τιμές και εισόδημα. Η μικρή κλίμακα στην πρωτογενή παραγωγή είναι όμως αφ’ ενός συχνά αναπόφευκτη λόγω του ορεινού και του νησιωτικού ιδιώματος, και αφ’ εταίρου δεν είναι απαραίτητα ανεπιθύμητη - δεν είναι απαραίτητα μειονέκτημα, αφού έτσι διατηρείται η πολυποικιλότητα. Το σχήμα αυτό ενισχύεται και από τη νέα παγκόσμια τάση προς την αειφορία και την διατήρηση της βιοποικιλότητας που υπαγορεύει ο τρόμος της κλιματικής αλλαγής και της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού. Άρα, είναι άκρως απαραίτητη εδώ μια συλλογικότητα ώστε να επιτευχθούν οικονομίες κλίμακος και η αγοραία ισχύς στην εφοδιαστική αλυσίδα, κυρίως στους κρίκους που βρίσκονται ένθεν κι’ ένθεν της πρωτογενούς παραγωγής. Γι’ αυτούς τους λόγους, θα πρέπει να ξαναβάλουμε το συν- στον συν-εταιρισμό.

Μήπως πρέπει να ξαναδούμε τον –ισμό στην αγροδιατροφή; Η γεωργία και η αγροδιατροφή, δεν είναι απλά μια ακόμα οικονομική δραστηριότητα. Είναι το σώμα που γύρω του πλέκεται ο κοινωνικός, ο πολιτιστικός ιστός και κατά κύριο λόγο το οικονομικό υπόβαθρο της Ελληνικής επαρχίας – αυτά δηλαδή που οι οικονομολόγοι ονομάζουν συλήβδιν "περιφερειακή ανάπτυξη". Δεν είναι λαϊκισμός ούτε φολκλόρ, να υποστηρίξει κανείς ότι ένα μεγάλο εξαιρετικού ενδιαφέροντος κομμάτι της Ελληνικής ιστορίας, της αρχαίας αλλά και της ποιό πρόσφατης, όπως και του σύγχρονου πολιτισμού και κουλτούρας βρίσκεται ακόμα εκεί: στην Ελληνική περιφέρεια. Άλλωστε ένα μεγάλο μέρος των 30 εκατομμυρίων επισκεπτών που συρρέουν κάθε χρόνο στην Ελλάδα, στην επαρχία καταλύουν χωρίς καν να προσκυνήσουν την πρωτεύουσα και τα άλλα αστικά της κέντρα. Χωρίς την βοήθεια αυτή του τουρισμού, αλλά κυρίως, χωρίς την οικονομική βάση της πρωτογενούς παραγωγής η επαρχία δεν θα υφίσταται – ίσως η δική μου γενιά να είναι από τις τελευταίες που έζησαν την άνθισή της. Η συνεχής συμπίεση του γεωργικού εισοδήματος ανά στρέμμα οδηγεί σε συσσώρευση και συγκέντρωση της γης σε όλο και λιγότερα χέρια, σε μεγαλύτερο ανά εκμετάλλευση εισόδημα του ιδιοκτήτη, που οδηγεί σε ακόμη μεγαλύτερη συσσώρευση. Η συμπίεση όμως της ανά μονάδας γης εισοδήματος προέρχεται κυρίως από την συμπίεση του πλεονάσματος στην εφοδιαστική αλυσίδα, με μεγαλύτερα μερίδια - αφ’ ενός στους προμηθευτές εισροών (λιπάσματα, χημικά, κλπ) - και αφετέρου στους μεταποιητές και μεταπωλητές της αγροτικής παραγωγής. Η συσσώρευση αυτή και η συμπίεση της ανά μονάδας γης εισοδήματος δεν οδηγεί ούτε σε μεγαλύτερη αποδοτικότητα, ούτε σε χαμηλότερες τιμές για τον καταναλωτή και συχνά ούτε σε καλύτερη ποιότητα και ποικιλία τροφίμων. Οδηγεί όμως με ακρίβεια στην συσσώρευση και στην κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική και συχνά περιβαλλοντική απερήμωση της υπαίθρου. Μήπως μαζύ με το συν– πρέπει να ξαναδούμε τον –ισμό του συνεταιρισμού στην αγροδιατροφή;

Ο κομματισμός, ο ακατάσχετος και άσχετος κρατισμός, οι ιδεοληψίες, και η αλληλουχία δέκα νόμων και χιλίων τροποποιήσεων τα τελευταία εκατό χρόνια άφησαν πίσω τους χιλιάδες κουφάρια συνεταιρισμών. Για να ανατραπεί αυτή η φθίνουσα πορεία, όχι μόνο του "συνεταιριστικού κινήματος" αλλά αυτής καθ’ εαυτής της γεωργίας, της αγροδιατροφής και της Ελληνικής υπαίθρου, χρειάζεται ένα νέο αφήγημα προς μια νέα συλλογικότητα, ένας νέος -ισμός για την ύπαιθρο, για την γεωργία και για την αγρο-διατροφή. Ένας νέος –ισμός και ένα νέο συν–. Για τον συνεταιρισμό όχι απλώς ως ιδεολογία και ως κίνημα, ούτε για τον συνεταιρισμό ως μιά ακόμη μορφή συλλογικής δράσης, αλλά για τον συνεταιρισμό κυρίως ως –εταιρία– ως μια επιχειρησιακή ανάγκη, ως ένα απαραίτητο στρατήγημα άμυνας στην κατάρρευση και ως ένα βαρύ όπλο στην ανασύνταξη και στην αντεπίθεση της γεωργίας και της αγρο-διατροφής που μπορεί και πρέπει να διεκδικήσει τον ρόλο της στην οικονομική ανασύνταξη της χώρας.

Οι νέοι συνεταιρισμοί δεν είναι καν απαραίτητο να είναι συνεταιρισμοί σύμφωνα με το γράμμα του συνεταιριστικού νόμου. Από την στιγμή που γίνει κατανοητός ο νέος –ισμός τότε θα αρκούν το συν- της υγειούς συλλογικότητας, και το επιχειρείν από συν-επιχειρηματίες, απελευθερωμένους όμως από την κρατική αγκαλιά, απογαλακτισμένους από το εθνικό ταμείο και αποκαθαρμένους από την λίγδα της κομματικής κουζίνας.