"κιλελέρ, ω κιλελέρ
στρατός περνούσε όλη τη νύχτα
με τρένα και με φορτηγά
κι είχανε κλείσει όλοι οι δρόμοι
για τη λάρισά"
δ. σαββόπουλος, "μπάλλος", 1971
γκιόλ (πληθυντικός: γκιολελερ) στα τούρκικα είναι
η γκιόλα, ο λάκκος, το έλος
το κιλελέρ - ένα άσημο βαλτοχώρι του θεσσαλικού κάμπου
έγινε σύμβολο του αγροτικού κινήματος
για ένα γεγονός που ήταν του "κοινού ποινικού δικαίου"
την 6η/3/1910 μερικές εκατοντάδες χωρικοί πέταξαν πέτρες
και έσπασαν τα τζάμια του τραίνου στο σταθμό του κιλελέρ
το ίδιο συνέβη στον επόμενο σταθμό τσουλάρ
οι χωρικοί επειχείρησαν να επιβιβαστούν στο τραίνο χωρίς εισιτήριο - για κακή τους "τύχη" όμως στο τραινο επέβαινε ο α. πολίτης, διευθυντής της θεσσαλικής εταιρίας σιδηροδρόμων, που κάλεσε την χωροφυλακή - που "τυχαία" ήταν εκεί - να επέμβει οι χωρικοί άρχισαν να πετούν πέτρες και ξύλα - η κατάσταση ξέφυγε – επενέβη το ιππικό άνοιξε πυρ και τέσσερις κολίγοι έπεσαν νεκροί - κατά άλλες εκτιμήσεις 2, έως και 12 νεκροί
οι χωρικοί που επιτέθηκαν με βία στο τραίνο στις 6/3/1910 δεν βρέθηκαν "τυχαία" στο κιλελέρ - αλλά προσπαθούσαν να μεταβούν σιδηροδρομικώς στο συλλαλητήριο της λάρισας που είχε οργανωθεί και ήδη είχε μαζέψει χιλιάδες κόσμου. αίτημα του συλλαλητηρίου:
η κατάργηση του άθλιου νόμου περί τσιφλικιών
και η ανακατανομή των γαιών
το συλλαλητήριο της λάρισας και τα γεγονότα του κιλελέρ δεν δημιουργήθηκαν ούτε τυχαία - ούτε εν κενώ - είχε προηγηθεί συστηματική και οργανωμένη δράση
η πιό γνωστή είναι του κεφαλονίτη μαρίνου αντύπα που δολοφονήθηκε μπαμπέσικα 3 χρόνια πριν τα γεγονότα του κιλελέρ από τον επιστάτη γιάννη κυριακό σε κάποιο δήθεν επεισόδιο όπου πυροβόλησε τον μαρίνο αντύπα τάχα "εν θερμώ" στις 8/3/1907 στο χωριό πυργετός λάρισας
ο μαρίνος αντύπας είχε οργώσει κυριολεκτικά τα χωριά του θεσσαλικού κάμπου ξεσηκώνοντας και οργανώνοντας τους κολίγους να αποτινάξουν το καθεστώς των τσιφλικιών και να διεκδικήσουν την γη τους
το καθεστώς της γης στο νεοσύστατο ελληνικό κράτους
μετά την προσάρτηση της θεσσαλίας το 1881
έδινε προνόμια στους κατόχους της γης – τσιφλικάδες
πολύ πιό γενναιόδωρα από ότι στο οθωμανικό καθεστώς:
μετά το 1881 επιβλήθηκε ένα πέρα για πέρα
φαιουδαρχικό καθεστώς που παρέπεμπε στο ρωμαϊκό και βυζαντικό δίκαιο ενώ το οθωμανικό δίκαιο ήταν σχετικά πιό "φιλελεύθερο"
κατά την τουρκοκρατία οι κάτοχοι γης - τσιφλικιών είχαν δικαιώματα είσπραξης γαιοπροσόδου (ενοικίου) 1/10 της παραγωγής - ενώ οι αγρότες δικαιούνταν χρήσης των κοινόχρηστων εκτάσεων - λειβάδια κλπ. στο νεό-ελληνικό κράτος οι τσιφλικάδες εισέπραταν ενοίκιο ως μερίδιο της παραγωγής που έφτανε και στο 50% της παραγωγής
ενώ οι αγρότες - κολίγοι - ήταν αναγκασμένοι να παρέχουν και υπηρεσίες εις "είδος":
"να στέλλωσιν εν θήλυ μέλος, ίνα ζυμώνη και ψήνη το ψωμί της επιστασίας"
(μπούσδρας, "η απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών", 1951)
την κατάσταση περιγράφει ο μεταρρυθμιστής αστός πολιτικός
αλεξανδρος παπαναστασίου (1876-1936):
"κατά τον επικρατούντα εις την θεσσαλικήν πεδιάδα
οικονομικόν οργανισμόν η κυριότης της γης έχει χωρισθή από την καλλιέργειαν αυτής η πρώτη ανήκει εις σχετικώς ολίγους ιδιοκτήτας,
η δεύτερα ευρίσκεται εις τας χείρας πολλών γεωργών...
εις την Θεσσαλίαν η κατανομή της παραγωγής μεταξύ καλλιεργητών και ιδιοκτητών ρυθμίζεται κατά το σύστημα της επιμόρτου καλλιέργειας...το σύστημα τούτο είναι ανεκτό εις πρωτογόνους κοινωνίας και πρωτογόνους αγροτικάς σχέσεις"
αλ. παπαναστασίου, "μελέτες- λόγοι-άρθρα", 1957
η δράση και δολοφονία του μαρίνου αντύπα, τα γεγονότα του κιλελέρ και το συλλαλητήριο της λάρισας της 6/3/1910 σημάδεψαν την εκκίνηση της αγροτικής μεταρρύθμησης στην ελλάδα που καθυστέρησε πάνω απο μια δεκαετία αφού υπήρχε τεράστια αντίδραση. ακόμη και ο "εκσυγχρονιστής" χαρίλαος τρικούπης ήταν αντίθετος
η πραγματική μεταρρύθμηση και ανακατανομή των γαιών
έγινε με αφορμή την αποκατάσταση των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής το 1923 από τον ελευθέριο βενιζέλο και ενώ οι εκσυγχρονιστικές δυνάμεις είχαν ήδη απελευθερωθεί, καθώς και τα γεγονότα που συνέβαλαν προς αυτές.
"η περίοδος του 1910—1914 είναι η περίοδος της αναγεννήσεως που στηρίχτηκε στην άνοδο των αστών, την επανάσταση του 1909, την ενεργότερη ανάμιξη νέων επιστημονικών, και πολιτικών δυνάμεων, την κλήση και ανάμιξη του ελ. βενιζέλου, την επιβολή, σε μεγάλο βαθμό, νέων πολίτικων δυνάμεων, την αναθεώρηση του συντάγματος (1911), την προετοιμασία και διεξαγωγή των δύο νικηφόρων βαλκανικών πολέμων που έφεραν τεράστια μεταβολή όχι μόνο στην εδαφική έκταση της ελλάδας, και τον κρατικό μηχανισμό αλλά σε όλο το έθνος.
τότε (1910) ιδρύεται για πρώτη φορά το υπουργείο γεωργίας, εμπορίου, βιομηχανίας, (που το 1912 ονομάζεται υπουργειο εθνικής οικονομίας από το οποίο προωθούνται πολλά ριζικά, μέτρα (νομοθετικά, οργανωτικά) όπως ο νόμος περί σωματείων (281/1914), ο νόμος περί συνεταιρισμών (602/1914), ο νόμος περί εμπορικών - βιομηχανικών επιμελητηρίων, ο νόμος περί γεωργικών επιμελητηρίων, κλπ."
α. κλήμης, "οι συνεταιρισμοί στην ελλάδα", α', 1985, σελ. 198)
